تولی و تبری در تربیت دینی

آیا تا الآن پرنده‌ای را دیده‌اید که با یک بال پرواز کند؟ یقیناً نه! چون اصلاً پرواز با یک بال ممکن نیست. و اگر پرنده‌ای فقط یک بال داشته باشد، همیشه از پرواز محروم می‌ماند حالا آن یک بال هر قدر هم قوی و سالم و زیبا و همه‌چیز تمام باشد.
 
در دین ما هم مسائل زیادی وجود دارد که وجودشان با یکدیگر اثربخش است. یکی از معروف‌ترین آن‌ها تولی و تبری است که جزء فروع دین است. علامه طباطبایی در تفسیر ارزشمند خود، المیزان در تعریف این دو نوشته است:
 
این هیئت ترکیبی «تولی و تبری» در مفاهیم دوستی خدا، دوستی با دوستان خدا، پیامبران، امامان معصوم و مؤمنان و دشمنی با دشمنان خدا و دشمنان انبیا و اولیای الهی و نیز اعتقاد به ولایت اهل‌بیت پیامبر علیهم‌السلام و دوستی با آنان و دشمنی با دشمنان آنان استعمال می‌شود[1].
 
در آموزه‌های دینی ما احادیث زیادی پیرامون این مساله آمده است که جمع آن‌ها بیش از یک کتاب قطور می‌شود و ما برای تبرک، تنها یک مورد را می‌خوانیم. امام کاظم علیه‌السلام فرموده‌اند:
 
شِیعَتُنَا الَّذِینَ یُقِیمُونَ الصَّلاةَ وَ یُؤْتُونَ الزَّکاةَ وَ یَحُجُّونَ الْبَیْتَ الْحَرَامَ وَ یَصُومُونَ شَهْرَ رَمَضَانَ وَ یُوَالُونَ أَهْلَ الْبَیْتِ وَ یَتَبَرَّءُونَ مِنْ أَعْدَائِهِمْ أُولَئِکَ أَهْلُ الْإِیمَانِ وَ التُّقَى وَ أَهْلُ الْوَرَعِ وَ التَّقْوَى وَ مَنْ رَدَّ عَلَیْهِمْ فَقَدْ رَدَّ عَلَى اللَّهِ وَ مَنْ طَعَنَ عَلَیْهِمْ فَقَدْ طَعَنَ عَلَى اللَّهِ لِأَنَّهُمْ عِبَادُ اللَّهِ حَقّاً وَ أَوْلِیَاؤُهُ صِدْقاً؛ شیعیان ما کسانی هستند که نماز را برپا می‌دارند و زکات را می‌پردازند و به حج خانه خدا می‌روند، ماه رمضان را روزه می‌گیرند و ولایت اهل‌بیت را دارند و از دشمنانشان تَبرّی و بیزاری می‌جویند. آن‌ها اهل ایمان و پاکی و ورع و تقوا هستند و هر کس گفته آنان را رد کند، خداوند را رد کرده و هر کس بر آنان طعنه بزند، بر خداوند طعنه زده است زیرا آن‌ها بندگان حقیقی و دوستان صادق خداوند هستند[2].
 
البته آنچه در این روایت به‌عنوان نشانه‌های شیعه آمده به‌ظاهر ساده است؛ اما وقتی در آن عمیق شویم، به سختی آن پی می‌بریم. زیرا دوست داشتن واقعی اهل‌بیت علیهم‌السلام صرفاً به معنای اظهار محبت زبانی نیست و همچنین دشمنی با دشمنان. بلکه دوست داشتن واقعی به معنای پیروی از تمامی دستورات ایشان است و بیزاری از دشمنان به معنای عدم پیروی از آنان. بنابراین شیعه واقعی که به مقام دوستی خداوند می‌رسد، کسی است که در تمامی لحظه‌های زندگی‌اش پیرو و تابع معصومین علیهم‌السلام باشد. دقت در حدیث زیبای امام اول شیعیان، حضرت امیرالمؤمنین علیه‌السلام، ما را با بخشی از وظایفمان آشنا می‌کند. ایشان فرموده‌اند:
 
شِیعَتُنَا الْمُتَبَاذِلُونَ فِی وَلَایَتِنَا الْمُتَحَابُّونَ فِی مَوَدَّتِنَا الْمُتَزَاوِرُونَ فِی إِحْیَاءِ أَمْرِنَا الَّذِینَ إِنْ غَضِبُوا لَمْ یَظْلِمُوا وَ إِنْ رَضُوا لَمْ یُسْرِفُوا بَرَکَةٌ عَلَى مَنْ جَاوَرُوا سِلْمٌ لِمَنْ خَالَطُوا؛ شیعیان ما کسانی هستند که در راه ولایت ما به هم بذل و بخشش می‌کنند و به همدیگر در دوستی ما محبت می‌کنند و در راه زنده نگه‌داشتن راه و روش ما به زیارت یکدیگر می‌روند. آنان اگر خشمناک شوند به ظلم در نمی‌غلتند و اگر خشنود باشند اسراف و زیاده‌روی نمی‌کنند. مایه برکت همسایگان و موجب سلامتی و آسایش افراد مرتبط با آنان هستند[3].
 

تولی و تبری

امام سجاد در ادامه دعای خود برای فرزندانشان، از خداوند می‌خواهد تا این دو بال را به آن‌ها عطا کند. در قطعه قبلی فراز مربوط به تولی را خواندیم و در این قطعه، فراز بعدی که پیرامون تبری است می‌خواهیم:
 
وَ لِجَمِیعِ أعْدَائِکَ مُعَانِدِینَ وَ مُبْغِضِینَ آمِینَ ؛ و [فرزندان من را] نسبت به دشمنانت، دشمن و کینه‌توز قرار بده، الهی وضع فرزندانم این‌چنین باد[4].
 
در این مساله هم یکی از مهم‌ترین نکاتی که باید والدین به آن توجه کنند، آموزش این‌گونه مطالب با زبان کودکانه و با ادبیاتی است که بچه‌ها با آن آشنا هستند. نمایش، داستان و شعر، بهترین ابزار هستند و البته بعضی کارتون‌هایی که این‌گونه مسائل را به تصویر کشیده‌اند، بسیار مؤثر و قابل‌استفاده هستند، هرچند متأسفانه کم‌اند.
 
البته شاید عده‌ای تصور کنند که استفاده از چنین ابزارهایی با روش‌های توصیه‌شده در دین منافات دارد. شاید برایتان جالب باشد که بدانید سفارش به یاد دادن اشعار آموزنده به کودکان، از امام صادق علیه‌السلام به ما رسیده است. ایشان پیرامون یکی از شاعران به نام عبدی که شعرهای زیبایی مناسب با درک و فهم کودکان سروده بود، فرموده‌اند:
 
یَا مَعْشَرَ الشِّیعَةِ عَلِّمُوا أَوْلَادَکُمْ‏ شِعْرَ الْعَبْدِیِ‏ فَإِنَّهُ عَلَى دِینِ اللَّهِ؛ ای گروه شیعیان، به فرزندانتان اشعار عبدی را بیاموزید؛ چه او بر دین خداست[5].
 

بچه شیعه

بدون شک اگر فرزندان ما از کودکی در کنار تمامی آموزه‌های مفید متنوعی که یاد می‌گیرند، با اسامی و صفات ائمه آشنا بشوند و کلیدواژه‌های دینی را بشنوند، ذهن پرسشگر آن‌ها باعث می‌شود که اطلاعات بیشتری راجع به آنان به دست بیاورد و همین باعث تربیت بهتر آن‌ها می‌شود.
 
در عوض اگر کودکی ذهنش پر شود از اصطلاحاتی که مناسب سن آن‌ها نیست و بعضاً حرام و دارای اثر تربیتی منفی است، نباید توقع آینده‌ای روشن برای آن‌ها داشته باشیم. اشعاری که متأسفانه به خاطر عدم نظارت والدین بسیار در بین بچه‌های امروزی رواج پیدا کرده و گاهی وقت‌ها که پدر و مادرها متوجه مضمون آن‌ها می‌شوند، هم تعجب می‌کنند و هم خجالت‌زده می‌شوند.
 
در بین اشعار کودکانه‌ای که در مورد امام شناسی و بحث تولی و تبری سروده شده، شعر «بچه‌شیعه»[6]از باقی اشعار کامل‌تر است و معارف بیشتری در خود دارد. البته متأسفانه علی‌رغم جستجوی فراوان نام شاعر این شعر پیدا نشد؛ اما یقیناً این اثر ارزشمند باقیات‌الصالحات برای او خواهد بود.


پی‌نوشت:
[1]. المیزان فی تفسیر القرآن، جلد ۵، صفحه ۱۹۶.
[2]. صفات الشیعه، صفحه 3، حدیث 5.
[3]. اصول کافی، جلد ۲، صفحه ۲۳۶، حدیث ۲۴.
[4]. صحیفه سجادیه، صفحه 121، دعای 25.
[5]. بحارالأنوار، جلد ‌76، صفحه 293، حدیث 16.
[6] من بچه شیعه هستم / خدا را می‌پرستم، پایگاه اینترنتی ریحانه بهشتی،؛